Μίνι μανιφέστο

του Νίκου Παπανδρέου

Στο εξωτερικό η Ελλάδα θεωρείται μια χώρα που δεν δέχεται αλλαγές: πρώτα απ’ όλα φαίνεται σαν να μην μπορεί να αλλάξει νοοτροπία. Δεύτερον, οι αντιστάσεις σε μεταρρυθμίσεις που απλώς θα εκσυγχρονίσουν την χώρα είναι τεράστιες και γι’ αυτό εκτελούνται με ρυθμό χελώνας.
Αλλά τούτη η αντίδραση στην «αλλαγή» έχει μια δόση από παράδοξο, επειδή η ψυχή του Έλληνα χαρακτηρίζεται από μια διάθεση να δέχεται το καινούργιο, είναι ένα πνεύμα ανήσυχο, έτοιμο να δεχτεί και να αφομοιώσει νέες συνθήκες και να προσαρμοστεί αναλόγως. Έτσι μεγαλούργησαν οι πρόγονοι, έτσι στέφθηκαν με νίκες ως «γένος»- για να χρησιμοποιήσουμε την έννοια του Παπαρρηγόπουλου- έτσι κέρδισαν τη μάχη οι Έλληνες που πρόκοψαν στο εξωτερικό, καθώς έφυγαν με ένα πουκάμισο και τελικά θριάμβευσαν σε κάθε τομέα.

Το πνεύμα της αναζήτησης
Αν κάνουμε αναδρομή στους Αρχαίους Έλληνες, παρατηρούμε έναν έντονο προβληματισμό, μια
αναζήτηση σχετικά με το ποιο ακριβώς αποτελεί το καλύτερο πολίτευμα και αναρωτηθήκαν για την ουσία, το πνεύμα της ίδιας της Δημοκρατίας. Ο Αριστοτέλης ανέλυσε τις μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Η τελειοθηρία, η προσπάθεια για το καλύτερο ήταν μια δυνατή «μηχανή» για την ώθηση προς τα μπρος στους αρχαίους καιρούς.

Το αρχαίο αυτό πνεύμα επέζησε για αιώνες και επηρέασε τους Ρωμαίους, τους Χριστιανούς, τους Άραβες και την Ανατολή. Επηρέασε και την Αναγέννηση και τους διανοούμενους της Διαφώτισης.
Τούτη η ανησυχία, το πνεύμα της αλλαγής, της αναζήτησης και της περιέργειας δεν είναι πια συστατικό της δικής μας κοινωνίας. Οι προτάσεις, για παράδειγμα, για την σωτηρία της χώρας, είναι εγκλωβισμένες σε ιδιαίτερα συντηρητικές θεωρίες της οικονομικής επιστήμης. Από την άλλη, οι ιδεολογίες όλων ανεξαρτήτως των πολιτικών φορέων, δεν παρουσιάζουν τίποτα το ριζοσπαστικό, τίποτα το καινούργιο.

Προφανώς, οι σημερινοί θεσμοί δεν είναι ικανοί να λύσουν τα τεράστια προβλήματα του πλανήτη – είτε οικονομικής φύσης, είτε περιβαλλοντολογικής. Τα κράτη και οι γραφειοκρατίες, όπως λειτουργούν σήμερα, δεν μπορούν με τίποτα να ανταποκριθούν στα πολύπλοκα και σύνθετα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ως κοινωνία και ως άτομα. Ο γραφειοκρατικός λαβύρινθος στην Αμερική και στην Ευρώπη δεν μπορεί να αντιδράσει γρήγορα στις ανάγκες της σημερινής μορφής του καπιταλισμού.
Στην σημερινή της μορφή η Ευρωπαϊκή Ένωση, παρά τις καλές τις προθέσεις, φαίνεται να μη μπορεί να ξεπεράσει την κρίση – οικονομική και ηθική. Από την άλλη, και η Αμερική του δικομματισμού δεν μπορεί να «περάσει», έστω και τους πιο απλούς νόμους. Έτσι, απέτυχε να περιορίσει ακόμα και στο ελάχιστο, την κυκλοφορία των όπλων στη χώρα τους.
Η πραγματική δημοκρατία, εκείνη που φανταζόμαστε σε κάποιο ιδεώδες πολίτευμα, σημαίνει ότι πρέπει να ξεδιπλώνεται και να ανθίζει μια ελεύθερη συζήτηση, χωρίς κανένα περιορισμό. Σ’ αυτό το θέμα, η δική μας κοινωνία, παρά την τεράστια ελευθερία έκφρασης - ο καθένας μπορεί να πει ότι θέλει (στο ραδιόφωνο ή στην τηλεόραση ή και στην βουλή) δεν δείχνει σημάδια ανοχής. Κυριαρχεί μια τάση αυτολογοκρισίας, μια άμεση φίμωση εναντίον όσων ιδεών δεν είναι «παραδοσιακές,» δηλαδή δεν πηγάζουν από το μπερδεμένο φιλοσοφικό μόρφωμα που επικράτησε στον τόπο την τελευταία πεντηκονταετία.
Ποιός σήμερα τολμάει να προτείνει κάτι ριζοσπαστικά διαφορετικό; Μόλις το πει θα τον αποκαλέσουν δεξιό ή αναρχικό ή φασίστα ή προδότη, χωρίς να μπορέσει να εμβαθύνει την συζήτηση. Έτσι καταποντίζεται η ανοικτή και γόνιμη συζήτηση. Φυσικά, εκείνος που θα τολμήσει να πει κάτι, το οποίο σπάει τα καθιερωμένα, θα τον λιθοβολήσουν και έτσι θα αναγκαστεί να πάψει να μιλάει.

Όμως, ο ελεύθερος διάλογος, μέσα από τον οποίο θα εμφανισθούν νέες ιδέες, ριζοσπαστικές προτάσεις και φυσικά πολλά άλλα, δεν είναι πολυτέλεια. Είναι απαίτηση των καιρών. Η ελεύθερη σκέψη που θα συνοδευτεί από έναν ανοικτό διάλογο είναι πια επιτακτική ανάγκη αν θέλουμε να βγούμε από την κρίση. Για παράδειγμα, ενώ όλοι παραδέχονται την ανικανότητα και την διαφθορά του κράτους, παρά ταύτα, κυριαρχεί η ιδέα ότι μόνο το κράτος μπορεί να λύσει τα προβλήματά μας.
Το 2021 η χώρα μας θα γιορτάσει διακόσια χρόνια ζωής. Ο κρατικός μηχανισμός όπως τον έχουμε γνωρίσει δεν μπορεί να επιζήσει πια. Όμως, το ελληνικό κράτος δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις σύγχρονες ανάγκες. Μικρό παράδειγμα πρόσφατο: Παρά την τεράστια βαρύτητα και την επένδυση στην μόρφωση που κάνει η ελληνική οικογένεια, μάθαμε ότι οι έλεγχοι λογαριασμών εξωτερικού «κολλούν», επειδή δεν γνωρίζουν ξένη γλώσσα ή κομπιούτερ οι δημόσιοι υπάλληλοι μας.
Η γραφειοκρατία έχει σημειώσει ορισμένες επιτυχίες στον τομέα του κράτους πρόνοιας, αλλά με τεράστια σπατάλη, ενώ πολλές φορές βρίσκεται υπό τον έλεγχο διαφόρων συμφερόντων και φατρίων, όχι μόνο ιδιωτών αλλά και δημοσίων υπαλλήλων. Έτσι, πολεμάει τις μεταρρυθμίσεις (όχι μόνο τις πρόσφατες αλλά από ανέκαθεν) και περιορίζει τις ελευθερίες. Ο δυναμισμός της οικονομίας τορπιλίζεται εκ τον έσω για πολλές δεκαετίες. Σήμερα πια δεν γνωρίζουμε που αρχίζει και που τελειώνει το κράτος και το χειρότερο, μια τέτοια γραφειοκρατία και ένα τέτοιο κράτος δύσκολα μπορεί να εκπροσωπήσει τις αξίες του έθνους και την θέληση του λαού.
Δεν είναι μόνο ότι το ελληνικό κράτος, όπως έχει δομηθεί ως σήμερα, δεν θα αντέξει την κρίση. Οι νέες μορφές καπιταλισμού πιστεύω θα σαρώσουν ότι έχει απομείνει από τις παραδοσιακές μορφές του κράτους πρόνοιας.
Η δυσλειτουργία δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο.
Είναι η λέξη της εποχής.

Και τούτη η δυσλειτουργία γεννάει μια αντιδημοκρατική ιδεολογία που απειλεί την Ευρώπη. Αφού δεν λειτουργεί η δημοκρατία, λένε ορισμένοι, τι την θέλουμε; Η λύση της κρίσης στην Ελλάδα – περιφερειακή χώρα φυσικά – ίσως όμως δώσει το παράδειγμα για το πως θα λυθεί η κρίση αξιών ανά τον κόσμο. Άλλη μια φορά, μας δίδεται η ευκαιρία να διδάξουμε τον κόσμο. Όμως, οι νοοτροπίες και η άρνηση να συζητήσουμε ελεύθερα μειώνει αισθητά τις πιθανότητες αυτής της εξέλιξης.
Η δυσλειτουργία επιτρέπει στον καθέναν να αμφισβητήσει το καθήκον του ως πολίτης και να αποφύγει συνειδητά τις υποχρεώσεις του. Μπορεί να φτάσει στην άρνηση οτιδήποτε έχει σχέση με το κράτος, που φυσικά δεν αποτελεί απάντηση στις δυσλειτουργίες του. Άλλοι μιλάνε για μικρότερα, ανεξάρτητα κρατίδια, για να αποφύγουν την φορολογία (βλέπε Καταλάνοι). Οι τάσεις εθνικισμού φουντώνουν. Μπορούμε να φανταστούμε νέες μορφές αυτοδιοίκησης, όπου μια πόλη αρνείται το χρέος της και προτείνει να αποσπασθεί από την μέγγενη του κεντρικού συστήματος. Πού όμως συζητώνται όλα αυτά με τρόπο παραγωγικό και όχι δημαγωγικό; Η διάλυση σημερινών μορφών διοίκησης δεν είναι κάτι που επιθυμεί κάποιος, αλλά το να μην το συζητά καθόλου δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν αυτές οι τάσεις.
Άσχετα από το ποιος φταίει για την σημερινή κατάσταση (τα κόμματα, οι πολίτες, όλοι μαζί, συγκεκριμένες νοοτροπίες...) εκείνο που δεν θα συγχωρέσει κανείς είναι να μην βρεθεί τρόπος να κάνουμε τα πρώτα βήματα προς μια πιο δημιουργική, παραγωγική και απελευθερωμένη από «ταμπού» χώρα. ΄Οσοι κρατάνε πίσω τη χώρα (πρώτοι πρώτοι οι λαϊκιστές και οι λαϊκίζοντες) θα έχουν το μεγάλο μερίδιο του βάρους της αποτυχίας.

Μια νέα ελληνική επανάσταση λοιπόν είναι το ζητούμενο. Επανάσταση ιδεών και προτάσεων, χωρίς περιορισμούς.
Αν η κρίση είναι το τέλος του καπιταλισμού όπως τον γνωρίζουμε, τότε δεν είναι και η αρχή κάτι καινούργιου;
Έτσι επιστρέφουμε στην αρχική μας σκέψη: την ανάγκη αλλαγής νοοτροπίας. Μια προσπάθεια να απελευθερώσουμε τον εαυτό μας, όπως έγραψε πριν χρόνια ο Σάρτ, από τον τελώνη της σκέψης μας, τον φρουρό που μόλις πάμε να αρθρώσουμε κάτι καινούργιο και ριζοσπαστικό, το σταματά πριν καν βγει από μέσα μας. Ως και η γλώσσα μας πρέπει να απεγκλωβιστεί από τα συνηθισμένα τσιτάτα που εκστομίζει ο καθένας, ανάλογα με τον ποιο πολιτικό χώρο ανήκει.
Πρέπει να υιοθετήσουμε την ελεύθερη γλώσσα που χρησιμοποιούμε όταν μιλάμε στους φίλους μας και δεν φοβόμαστε την κριτική για το κάθε τι που θα πούμε. Που δεν προσπαθούμε, όταν αρθρώνουμε πέντε προτάσεις βρε αδερφέ, την ίδια στιγμή να τις αντικρούουμε, σαν να απαντάμε σε κάποιον φανταστικό επικριτή, συνήθως τον εσωτερικό μας φρουρό - άτομο κυνικό.
Αν δεν μπορούμε να συζητήσουμε το απίθανο, τότε έχουμε ήδη, περιοριστεί στο τετριμμένο. Αν δεν μπορούμε να ονειρευτούμε έστω και λίγο, τότε έχουμε ήδη παραδώσει τα όπλα στον αλύγιστο φρουρό που κατοικεί μέσα μας